Кеңес үкіметінің қазақты елдігінен айырып, отарлау үшін жасаған сорақылығы патшалық Ресейден де асып түскен. Соның бір көрінісі – әр қазақ үшін қасиетті ата-баба зиратын қиратып, жоспарлы түрде жою. Құлпытастарды тыңғылықты зерттеуді ұйымдастыра жүріп, осының дәлелі болатын жағдайға тап болдық. Өткеннің озбырлығына кездейсоқ кездеспедік, жүйелі жасалған жұмыстардың нәтижесі бұл.

Жасалған жұмыстар

Бүгінгі атқарып жүрген істеріміздің өзі уақыт өте тарих қойнауына енер. 2012 жылдан жарық көре бастаған республикалық «DANAkaz» журналының алғашқы нөмірінен бастап «Құлпытас кілтін ашайық» арнайы айдарын бастаған болатынбыз. Осы кезден-ақ біздің өңірімізде бұл сала терең зерттелмегеніне, тіпті ешқандай жүйелі жұмыс жасалмағандығына көзіміз жеткен. 2014 жылы қоғамның назарын аудару мақсатында Ақжайық, Қаратөбе, Сырым аудандарында орналасқан елу құлпытасты кірістіріп, «Құлпытас сырын ашайық» атауымен жинақ шығардық. Осы жинақтың таныстырылымы тұсында профессор Әшірбек Мүмінов бастаған бір топ ғалым Оралға келген болатын. Оларды облыс аумағындағы бірнеше көне қорымға алып бардық. Құлпытастың көптігіне таңданыс білдірген мамандар ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Р. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтына біздің облысымыздың эпиграфикалық ескерткіштерін зерттеу үшін арнайы жоба дайындады. Ол құпталып, «Қазақ халқының мәдени ескерткіштері рухани мұраны сақтау мен жеткізудің жолы ретінде (Батыс Қазақстан облысының эпиграфикалық ескерткіштері негізінде)» атты 2015-2017 жылдарға арналған ғылыми жоба бекітілді. Сонымен қатар «Нұр Отан» партиясы БҚОФ жанындағы «Мирас» қоғамдық кеңесінде де бұл тақырып талқыланып, қызу қолдау тапты. Алдағы уақытта еліміздің аумағындағы барлық құлпытастың орналасу картасын жасап, толық суретке түсіріп, араб әліпбиіндегі мәтіннің бәрін кириллицаға аударып, шынайы тарихымызды жазуға қажет мәліметті бір жерге жинастырып, толық зерттеудің маңыздылығы мен оны жүзеге асырудың жолы туралы жазылған ойымыз республикалық, облыстық басылымдарда жарық көрді. Одан әрі осы бағыттағы істерді бірлесіп атқару мақсатында «Нұр Отан» партиясы БҚОФ, Батыс Қазақстан облыстық мәдениет, мұрағаттар және құжаттама басқармасы, «Жайық Пресс» ЖШС және «DANAkaz» тарихи-танымдық журналы меморандумға қол қойды. «Орал өңірі» газетінде «Құлпытас құпиясы» айдары ашылса, аудандық газеттер де осы тақырыпқа қозғау сала бастады. Әр ауданда аудан әкімдерінің ұйымдастыруымен құлпытастарды зерттеу бойынша арнайы топ құрылды. Біз оларға арнап нұсқаулық дайындап, таныстырдық.

Осы жылдың қазан айында Батыс Қазақстан облысы әкімі жанындағы ұлттық тарихты зерделеу мәселелері жөніндегі үйлестіру кеңесінің отырысы өткізілді. Қорытындысында арнайы қаулы қабылдап, барлық аудандарға нұсқаулыққа сай жұмыстануды тапсырды.

Бөрлі сапары

Биыл көктем шығысымен Теректі, Бөрлі, Шыңғырлау, Зеленов аудандарындағы жұмыс тобымен арнайы кездесіп, ұйымдастыру жұмыстарын пысықтадық. Міне, осы сапарымыздың барысында Бөрлі ауданына қарасты Бөрлі ауылында жантүршігерлік жағдайға тап болдық (сурет 1).

2007 жылдары «Бөрлі ауылының маңындағы МТС ғимаратының іргетасы құлпытастан қаланған екен, соны түгел шығарып, қазіргі ауыл маңындағы қорымға апарып қойып, ас берілді» дегенді естуші едік. Осы орынды көзбен көре кетейік, шығарылған құлпытастардың тағдыры не болды екен деп арнайы соқтық. Құлпытастарды Бөрлі ауылының маңындағы мұсылман қорымына шалқасынан қойған екен. Шамамен сынықтарын қосқанда жүзден аз-ақ асады. Одан әрі Бөрлі ауылынан 500 метр қашықтықта орналасқан, 1930-1935 жылдары салынған МТС-тың орнына бардық. Ескі ғимараттың орны екендігі айналасындағы үйінділер мен іргетастан ғана байқалады. Жақындап қарасаңыз, айналасында сынған құлпытастар шашылып жатыр, қаланған іргетас та құлпытастан салынғаны анық көрінеді. Біз аң-таң болдық. Толық аралап шықтық. Істің шала жасалғанына көзіміз жетті. Артынан сұрай келе, бұл жағдайды еңбектеген жасынан еңкейген кәрісіне дейін бәрі де білетіндігін түсіндік.

 2007-нің тарихы

 2004 жылы алғаш рет МТС іргетасы құлпытастан салынғандығы туралы Берік Исмағұлов есімді азаматтың айтуымен Бөрлі аудандық газетіне жарияланған екен. 2007 жылы билік орындары хабардар болып, «Нұр Отан» ХДП БҚОФ бас болып, құлпытастарды шығару жұмысын ұйымдастырған. Белгілі бір бөлігі шығарылғаннан кейін арнайы ас беріліпті. Оған сол кездегі облыс әкімі Н. Әшімов, «Нұр Отан» ХДП Батыс Қазақстан облыстық филиалының төрағасы М. Құлшар, Қазақстан халқы кіші ассамблеясы атқарушы хатшылығы басшысының орынбасары В. Киянский, Бөрлі ауданының әкімі Қ. Имашев, аудандық мәслихаттың хатшысы И. Ізмағамбетов, Серафим Саровский шіркеуінің иерейі Д. Носков т.б. ел азаматтары қатысыпты. Облыс басшысы Нұрғали Сәдуақасұлы: «Тастардағы жазуларды, олардың иелерін анықтауды ғалымдарымыз бен зерттеушілеріміздің еншісіне қалдырайық» — деп, құлпытастар тарихы анықталған соң, оларға Ақсай қаласынан арнайы орын бөліп, ескерткіш қорым ашылатындығы туралы айтыпты. Осыдан соң түрлі себептермен жұмыс тоқтап қалған.

Бүгінгі күн

Мамырдың 15-і күні Бөрлі ауданы Бөрлі ауылында 1930 жылдары МТС құрылысы үшін қиратылған құлпытастарды зерттеу, қорғауға алу мақсатында БҚО тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау жөніндегі мемлекеттік инспекциясының басшысы Талғат Жүсіпқалиев, Бөрлі ауданы әкімінің орынбасары Азамат Сафималиев және осы жолдардың авторы-ның қатысуымен Бөрлі ауылының жергілікті ақсақалдарымен кездесу өтті. Осы жиынға ауданнан арнайы келген ақсақал Мұхтар Боқаев ауыл тарихына байланысты көптеген әңгіме айтты. Алды сексенге келіп қалған жергілікті қарттар Сағидолла Қабиев, Нұржан Жұмағұлов, Ғауаз Мұқанов секілді ақсақалдар бұл құлпытастардың қай қорымдардан әкелінгенін де біледі екен. Солардың айтуымен жиналыстан соң бірнеше ескі қорымға арнайы бардық. Бірі ауылдың дәл маңында, қазіргі қоршалған мұсылман зиратының сыртында 200 метрдей жерде орналасқан. Жер бедерінен-ақ үлкен қорым болғандығы байқалады. Көне қорымның орта шамасында қасқайып жалғыз құлпытас тұр. Қарттар «Заманында құлпытастарды жинаушылардың тракторлары бірі сынып, бірі өшіп, бірі батып, құлпытасты ала алмапты. Сол әлі бар» деп айтып еді. Рас болып шықты. Қазыбек Құттымұратұлы оқып шықты. Құлпытаста «Тама руы Кенжебек тайпасына жататын Жаманқұл баласы Кенжеғұлдың 1865 жылы 49 жасында опат болғандығы», «тас қойған баласы» (сурет 2) екендігі жазылған екен.

Біз арнайы барған келесі қорым Бөрлі ауылынан 40 шақырымдай жердегі бұрынғы Амангелді ауылының маңында. Бізді Бөрлі ауылының тұрғыны, 1936 жылы туған Сағидолла Қабиев ақсақал шөп басқан дала жолымен дәл апарды. Бір қызығы, мұнда да үлкен қорымның орта шамасында жалғыз құлпытас тігінен тұр.

Бұның да тарихы алдыңғы құлпытаспен бірдей. Бұл таста «Тама руы Құдайғұл тайпасының биі Жанай бай Еділ баласының 1856 жылы 80 жасында дүниеден өткендігі», «ескерткішті баласы Бекайдар тұрғызғаны» (сурет 3) жазылған.

Жақында араб әліпбиіндегі жазуларды оқуды жетік меңгерген «Жайық Пресс» ЖШС қызметкері Қазыбек Құттымұратұлы мен Жаңақала аудандық мешітінің имамы Мұратбек Жахатов 2007 жылы шығарылған құлпытастарды суретке түсіріп, нөмірлеп, аудару үшін Бөрлі ауылына арнайы барды. Нөсер жаңбырға қарамай, екі күннің ішінде жұмысты бітіріп келді. Сол сапар барысында Бөрлі ауылынан 6 шақырымдай қашықтықтағы Масайтөбе деген жердегі қорымды да қарай келіпті. Бұл қорымда да жалғыз құлпытас сақталған. Онда былай жазылған екен: «Ағузу биллаһи мин аш-шайтан ир-раджим. Бисмиллаһи ар-рахман рахим, лә илаһа ил-Алла, Мухаммад расул Алла. Тама руы Құдайғұл тайпасы Қосшы Құбайұлы 1900 жылы 68 жасында өмірден өтті, бұл тасты Тайлақ мырза жаздырды (сурет 4).

Осылайша МТС салу үшін құрбан құлпытастар нақты қай жерден әкелінгенін де біле бастадық.

Мән-жайдан хабардар болған облыс әкімі Нұрлан Асқарұлы жұмысты қайта жаңғыртып, құлпытастарды толық шығаруға тапсырма берді. Қазір Бөрлі ауданында бұл жұмыстардың дені еңсерілді (сурет 5).

2007 жылы сынығы мен толығы бар жүзге тарта құлпытас шығарылған, биылғы жұмыстың нәтижесінде сынықтарымен қоса алғанда жүз жетпістей құлпытас-ты құрсаудан босаттық.

Бөрліде саяси қуғын-сүргін құрбандары атылған

Мамырдың 15-і күні өткізілген жиналыстан соң Мұхтар Боқаев Бөрлі ауылы ішінде өзі әңгімелеген бірнеше жерге апарды. Соның бірі – суретте көрсетілген үй (сурет 6). Ақсақалдың айтуынша, Бөрлі ауылындағы бұл үй 1937-1938 жылдарда НКВД ғимараты болыпты. Бөрлі ауданының архивін ұзақ жыл басқарған ақсақал дәл осы жерде 40 адамның ату жазасына кесілгенін анықтаған. Үлкендер көзіне жас алып, «Талайды басына қап кигізіп, қолын артына қайырып алып бара жатқанын көзімізбен көрдік, аз уақыттан кейін жендеттер өздері кері қайтып келетін» деп айтады екен. Сонымен қатар осы үйден 250-300 метрдей жерде орналасқан (сурет 7) алып ағаштардың түбінде сот үкімімен ату жазасына кесілгендерді атып өлтіріп, сол жерде орға лақтыра салғанын да ертеректе үлкендер айтыпты. «Мына алып ағаштар – соның куәсі, бұл жерде аталарымыздың сүйегі әлі жатыр, осы маңнан өткенде бет сипап өтіңдер» деп көзі көрген қариялар тапсырған екен.

Болашақ ұрпақ ата-бабамыз қандай қанды қырғыннан өткендігін білу үшін осы жерлерге арнайы белгі қойылып, адам сүйегі жатқан жерді қоршау бүгінгінің басты істерінің бірі болуы тиіс.

Бұл қанды қырғын оқиғалар бір ауылдың маңында, 1930-1940 жылдар аралығында ғана болған. Түбін түптеп іздестірсек, әлі қаншама ақтаңдақ өз уақытын күтуде?! Санасыздық па, әлде салғырттық па, әйтеуір, болашақ үшін маңызды істердің атқарылуы баяу. Өткеннен сабақ алмай, болашаққа жылжу мүмкін емес. Бұрын біз бодан болсақ, біреудің күштілігінен емес, өзіміздің әлсіздігімізден болдық. Енді шалыс баспау үшін тарихымызды түгендеп, сабақ алғанымыз жөн.